نقش آمایش آموزش عالی در سیاستگذاری آموزش عالی
شنبه, ۱۷ مهر ۱۳۹۵، ۱۱:۰۸ ق.ظ
آمایش سرزمین را باید به دیده یکى از فنون توسعه در مراحل نخستین آن نگریست.آمایش سرزمین یا برنامه‌ریزى سرزمینى،نوعى برنامه‌ریزى است که به سـرزمین بـه عنوان عاملى اساسى و تـعیین‌کننده در تـأمین اهداف توسعه توجه مى‌کند.به‌طورکلى،مى‌توان گفت آمایش سرزمین با هدف «استفاده معقول از فضا و درک کامل ارزش آن براى عملکرد مؤثر اقتصادى»انجام مى‌گیرد و«تقسیم کار سرزمینى»یکى از جنبه‌هاى مهم آن است.به عبارت دیگـر،آمـایش،نوعى برنامه‌ریزى بلند مدت است که سرزمین را عاملى تعیین‌کننده در تأمین اهداف توسعه مى‌داند.
نقشه توسعه که به کمک آمایش ایجاد مى‌شود نوعى پیش‌نیاز برنامه است.به عبارت دیگر،آمایش،برنامه نیست بـلکه مـقدمه یا یکى از استلزامات بـرنامه است.با پذیرش این گزاره،در مرور پیشینه این تحقیق بر رابطه بین برنامه با سیاست‌هاى کلان تاکید شده است.محور مـرور پیشینه،تناسب برنامه توسعه آموزش عالى با سیاست‌هاى کلان است.در هـمین رابـطه،مـدل سیاست‌گذارى که در تناسب بیشترى با مطالعات آمایش قرار داشته باشد مد نظر قرار گرفت.مدل‌ها با عینیت بـخشیدن بـه وجه نظرى طرح مطالعات را آسان مى‌کنند.از میان مدل‌هاى مختلفى که براى سیاست‌گذارى مـعرفى شـده اسـت،بین مطالعات آمایش و«مدل سیاست‌گذارى عمومى تصمیم‌گیرى»تناسب هدف و کارکرد وجود دارد.در اینجا این مدل به اختصار مـعرفى شده است.
به‌طور عام،سیاست‌گذارى وضع قواعد یا اصول راهنماى تصمیم است.«مدل تـصمیم‌گیرى1»در سیاست‌گذارى،بر پیچیدگى فـرایند تـصمیم‌گیرى در مرحله اخذ سیاست تأکید دارد.این مدل،که نخستین بار توسط«آلیسون»در دهۀ 1970 مطرح شد دال بر آن است که هر فرایند مستلزم تصمیم‌گیرى،قصد یافتن راه حلى را دارد که به کمک آن بتوان مشکلى را حل کرد و یا تعامل موثرى را در روابط بـین بازیگران براى تحقق منافع متعادل شده،به وجود آورد. مدل تصمیم‌گیرى آلیسون از سه خرده مدل تشکیل شده است:«بازیگر عاقل3»،که به عنوان«بازیگر کلیدى»،نقش‌هایى دارد که به‌طور معمول توسط دولت انجام مى‌شود؛«فرایندهاى سـازمانى4»،که جـایگزینى براى تغافل مجریان از مدل عقلانى تصمیم‌گیرى است؛و«سیاست‌هاى حکومتى5»،که براساس تحلیل روابط قدرت،اثرپذیرى تصمیمات از خواست رهبران را تحلیل مى‌کند.«بازیگر کلیدى»،تصمیم‌گیرى و اقدامات خود را در یک بستر عقلانى انجام مى‌دهد.در مدل تـصمیم‌گیرى،«فـرایند سازمانى»و«سیاسهاى حکومتى»،بر چانه‌زنى مدیران و تصمیم‌گیرندگان حکومت در مورد تصمیم نهایى اتخاد شده تمرکز دارد.در«فرایند سازمانى»،مجوز اجراى سیاست‌ها،توسط بازیگر کلیدى مبتنى بر ساختار و روندهاى سازمانى صادر مى‌شود.در مـدل،قـابلیت اجراى سیاست برگزیده،براساس ظرفیت و توان اجرایى مستقر در فرایندهاى سازمانى مهر تأیید مى‌خورد.در«سیاست‌هاى حکومتى»،سیاست‌هاى اتخاذ شده توسط بازیگران کلیدی7 تحت تأثیر تعاملات پیچیده بین تصمیم‌گیرندگان اصلى، چانه‌زنى‌ها،تـضادها و مـیانجى‌گرى‌ها آنـان در رأس قدرت قرار دارد.در این مدل،مـنافع،سـوگیرى‌ها،و مـهارت‌هاى تصمیم‌گیرندگان اصلى،بر انتخاب نهایى یک سیاست اثر مى‌گذارد14.علاوه بر این مدل تصمیم‌گیرى داراى سه مرحله است:1)تدوین برنامه کارى؛2)تصمیم‌گیرى؛و 3) اجراى تصمیمات و سـیاست‌هاى انـتخاب شـده.
مطالعات آمایش تا حد زیادى از این مدل سیاست‌گذارى تأثیر مـى‌پذیرد.در مـدل تصمیم‌گیرى،سازمان‌هاى دخیل در تصمیم و اجراى آن،در یک ماتریس متعامل با یکدیگر رابطه‌هاى چندگانه برقرار مى‌کنند.در اینجا فرض مى‌شود که عناصر دخـیل در تـصمیم،هـمگى از یک روند عقلانى پیروى مى‌نمایند.تصمیماتى که در هر سازمان گرفته مى‌شود،نـهایتا در قالب فرایندهاى سازمانى باهم وحدت پیدا مى‌کنند.در آخرین سطح نیز رهبران،براساس منافعى که تشخیص مى‌دهند،سیاست را اعلام مى‌کنند.در جـدول 1 تـطابق مـدل سیاست‌گذارى تصمیم‌گیرى با آمایش آموزش عالى نشان داده شده است.
سیاست علم و فناوری » شماره 17 (صفحه 76)
(به تـصویر صـفحه مراجعه شود) مدل سیاست‌گذارى تصمیم‌گیرى تصریح دارد که اتخاذ یک تصمیم در سطح بالایى از پیچیدگى و از طریق روابط چندگانه بـین عـوامل مـداخله‌کننده اجتماعى،سیاسى و اقتصادى صورت مى‌گیرد.سیاست‌گذارى یک اقدام چندبعدى و چندسطحى است.مطابق بـا خـرده مـدل«بازیگر عاقل»در مدل تصمیم‌گیرى،در برنامه‌هاى کلان توسعه آموزش عالى، سیاست‌ها باید منطقى باشد و براى عـملى شـدن آنـها باید روند منطقى اجرا در نظر گرفته شود.سیاست‌ها غالبا،نتیجه تصمیمات چندگانه نیستند بـلکه،نـتیجه تصمیمات چندگانه گرفته شده از سوى تصمیم‌گیرندگان چندگانه هستند.به علاوه،سیاست در صورتى واقـعا یک سـیاست اسـت که بتواند بین اقدام مراجع دولتى و ادراک واقعى یا غیر واقعى وجود یک مشکل یا موضوعى که مستلزم اجرا اسـت رابـطه برقرار کند3.وابستگى سیاست‌ها به تصمیم‌گیرندگان چندگانه یا عاملیت متعدد،روشن و پذیرفته شده اسـت.در آمـایش،وجـود تصمیم‌گیرندگان چندگانه قادرند از یک روند منطقى تبعیت کنند،یک شرط اساسى براى موفقیت است. سیاست‌گذارى در آموزش عـالى مـرحله نخست از مجموعه عملیات پیچیده‌اى است که تحت عاملیت نظام‌هاى رسمى اجرایى به دسـتاوردهاى مـورد انـتظار ختم مى‌شود.شواهد نشان مى‌دهد که بدون وجود ساختارهاى مدیریتى و سازمانى خاص و متناسب‌سازى شده با سـیاست‌ها،تـحقق آنـها با ریسک همراه خواهد بود.تصمیم‌گیرندگان چندگانه باید از منطق برنامه‌ریزى آگاه بـاشند و از آن پیروى نـمایند.برخى از متخصصان برنامه‌ریزى در ایران عقیده دارند که سیاست‌گذارى در مورد توسعه در کشور توأم با نابسامانى است.آنها در تحلیل خـود بـه این نتیجه مى‌رسند که بین هدف‌ها،سیاست‌ها،اقدامات اجرایى،و منابع مالى و انسانى در برنامه‌هاى تـوسعه ارتـباط منطقى برقرار نبوده است.در نتیجه برنامه در سـطح کلان بـر روى کاغـذ باقى مى‌ماند و فقط در راستاى مقاصد سیاسى و بـین المـللى مورد استفاده قرار مى‌گیرد.اگر بتوان این ویژگى را با تردید در مورد نتیجه مطالعات آمـایش امـوزش عالى تعیمیم داد،باید مراقب اثـرات مـنفى آن بر تـحقق انـتظار از آمـایش در اصلاح روند موجود توسعه آموزش عـالى کشـور بود.
سیاست علم و فناوری » شماره 17 (صفحه 77)براساس مدل سیاست‌گذارى تصمیم‌گیرى،«سیاست‌هاى حکومتى»یا به تبع آن«بازیگر عاقل»بـاید سـهم بخش‌ها و مراجع مختلف تصمیم‌گیرى را روشن کنـند.براى مثال، به مـنظور تـوسعه آموزش عالى،مراجعه به ظـرفیت‌هاى بـخش خصوصى یک نقش کلیدى دارد.این در حالى است که بر اساس شواهد و در مجموع،بخش غیر دولتى،سهم انـدکى در تـوسعه فناورى کشور دارد و ضمنا سیاست‌هاى مـتحد و روشـنى بـراى تصمیم‌گیرى درباره سـهم این بـخش در توسعه علم و فناورى کشـور مـشاهده نمى‌شود.علاوه بر این شواهد نشان داد که توسعه علمى کشور،وابسته به توسعه آموزش عـالى،و تـوسعه آموزش عالى تا حد زیادى منوط بـه مـشارکت نهادهاى بـخش غـیر دولتـى است.
در رابطه با چـندبعدى بودن سیاست‌گذارى،مرور پیشینه نشان مى‌دهد که انتظارات مردم یکى از عوامل اصلى تاثیرگذار بر سیاست‌گذارى عمومى اسـت.بـه‌طورکلى فرایند سیاست‌گذارى عمومى تحت تاثیر افـکار عـمومى قـرار دارد .
در مـطالعات آمـایش آموزش عالى یکى از شـاخص‌هاى مـورد مطالعه،توجه به آرمان‌ها یا انتظارات جامعه یا افکار عمومى درباره آموزش عالى،نوع و چگونگى توسعه آن است.در عـین حـال،بـا وجود ارزش توجه با انتظارات جامعه، سیاست‌گذارى در آمـوزش عـالى نـباید فـقط مـوقوف بـه این انتظارات باشد.
منبع:آهنچیان، محمد رضا، مقاله «آمایش آموزش عالی و سیاست های توسعه علم و فناوری کشور: تحلیل گسست بر اساس تجربه
نگاری»
