تاریخچه آموزش عالی در ایران
سه شنبه, ۲۷ مهر ۱۳۹۵، ۰۲:۴۴ ب.ظ
لازم است در هر زمان تحلیل دقیق و صحیحى از وضعیت و جایگاه تاریخى آموزش عالى داشته باشیم. این علم و آگاهى به دلیل اینکه براى تعیین نحوه و خط مشى حرکت آتى این بخش ضرورى است، موجب وحدت نظر و تحلیل همگان با دستاندرکاران آموزش عالى کشور مى شود. ما براى سهولت، تاریخ آموزش عالى ایران را به سه دوره باستانى، میانى و اخیر یا معاصر تقسیم نموده ایم.
بر مبناى اطلاعات در دست، در زمان داریوش، مدرسه پزشکى «سائیسم» جهت تربیت طبیب با کتابخان هاى معتبر دایر بوده است. مجمع علمى همدان نیز در آن زمان با 100 نفر عالم و دانشمند به فعالیت مشغول بوده است. علاوه بر اینها از فرهنگستان اردشیر نیز در شهر سارد ذکر به میان آمده است. مدارس دوره ساسانى مثل ریواردشیر به انتقال معارف آن عصر و تربیت دانشمند مشغول بوده اند. شاخص ترین سابقه آموزشى موجود و در دسترس در دوران باستانى را مى توان تشکیل و تأسیس مدرسه «جندى شاپور» در شرق محل فعلى شوش توصیف نمود. این مدرسه که 500 سال عمر کرده، پایدارترین مدرسه عالى در تاریخ ایران بوده است.
عیب عمده آموزش و پرورش ایران باستان این بود که در انحصار طبقه هاى برجسته و شاهزادگان و اعیان و اشراف قرار داشت و دیگر طبقات که بخش مهم مردمان کشور بودند از نعمت تحصیل و تربیت در آموزشگاهها محروم بودند.
پس از ورود و استقرار اسلام و نفوذ زبان و معارف عربى و تغییر در مبانى ارزشى آموزشى در ایران شاهد تکوین بیت الحکم ها و دراالعلم ها در نیمه دوم سده دوم هجرى هستیم. مدارس اسلامى شخصى در سده چهارم و پنجم هجرى مثل مدرسه ابوبکر اصفهان، مدرسه بیهقیه، مدرسه ابومنصور بیشکى، سعدیه و مدرسه استرآبادى به همت افراد عالم و خیر و علم پرور تأسیس و به اشاعه علوم روز مشغول شدند. مدارس اسلامى دولتى و به طور مشخص مدارس نظامیه که توسط خواجه نظام الملک (408-485 ه.ق) وزیر سلجوقى ایجاد شد، در شهرهاى مختلف تأسیس شدند. زمینه و حوزه هاى علمى در این دوران بسیار مختلف و متنوع شد و دانشمندان در رشته هاى گوناگونى از معارف دست به تفحص و خلاقیت زدند. در این سالها، جهان غیراسلامى، با گرفتن چند اصل از مسلمین، و دانشمندان ایرانى و عرب پایه هاى جنبش‌هاى علمى و اجتماعى و مدنى و سیاسى و صنعتى و ادبى خویش را استوار ساخت.
از نقاط قوت دوران میانى، گستردگى علوم و امکان علماندوزى و تحصیل در میان طبقات مختلف مردم بود که به اعتلاى سریع علوم و معارف در ایران و دیگر کشورهاى اسلامى منجر شد به گونهاى که مورد تقلید و اقتباس کشورهاى غربى گردید. از نقاط ضعف دوران میانى، تأثیر افت و خیزها و فراز نشیبهاى حکومتها بر کمیت و کیفیت علمى کشور بود.
در حدود 150 سال پیش (1852 میلادى) نخستین تلاش سازمان یافته براى ایجاد تحول در نهاد تعلیم و تربیت ایران با تأسیس دارلفنون به نتیجه رسید. از سال 1307 اندیشه ایجاد دانشگاه در کشور مطرح، و از سال 1310 مطالعات اولیه در این زمینه آغاز شد. در سال 1313 با تصویب قانون تأسیس دانشگاه، دانشگاه تهران تشکیل و براى آن تعدادى دانشکده منظور شد. تا قبل از پیروزى انقلاب اسلامى 26 دانشگاه و تعدادى مدرسه عالى در ایران شکل گرفته بود.
خیزش عظیم مردم ایران در سال 1357 که به تغییر رژیم شاهنشاهى به جمهورى اسلامى منجر شد با تحول عظیم و چشمگیرى درآموزش عالى کشور همراه شد که در تاریخ ایران بىنظیر بوده است. در تمامى استان ها و شهرهاى بزرگ کشور دانشگاه‌هاى جدیدى تأسیس شد که در مجموع تعداد دانشگاه‌هاى دولتى را به حدود 120 عدد رساند. باید به این عدد، زنجیرهاى از دانشگاه‌هاى غیردولتى در قالب دانشگاه آزاد اسلامى و دیگر دانشگاه‌هاى غیرانتفاعى را اضافه کرد. تحول جدى در جمعیت باسواد کشور و همچنین در تعداد دانشجویان شاغل به تحصیل در دانشگاه‌هاى کشور در سال‌هاى بعد از انقلاب رخ داده است که از شیب رشد دانشجویان در کل جهان نیز فراتر مى باشد. حضور جدى و وسیع خانم ها در دانشگاهها نیز حکایت از تغییر نگرش خانوادگى در میان این قشر اجتماع دارد که در طى قرون قبلى بى سابقه مى باشد. از شاخص هاى پرارزش و کیفى این دوره، ورود دانشگاه ها به حوزه آموزش و پژوهش در مقاطع تحصیلات تکمیلى است. پس از راه اندازى دوره هاى کارشناسى ارشد و دکترى، چهره دانشگاه ها از لحاظ کیفیت نیز متحول گردید.
از دیگر خصوصیات قابل ذکر و تأکید توسعه و گسترش علوم در این دوره، اختصاص نداشتن علم اندوزى به یک طبقه خاص و توزیع عاقلانه معارف بشرى در میان جوانان و قاطبه توده هاى مردم کشور مى باشد. توانمندى دیگر، نیل به سوى خوداتکایى علمى در چارچوب راه اندازى دوره هاى تحصیلات تکمیلى در بسیارى از دانشگاه‌هاى کشور و بالابردن کیفیت مراکز آموزش عالى از این طریق بوده است. اضافه مى شود که این رشد و تحول به منزله ارتقا و خروج ایران از جرگه کشورهاى جهان سوم نبوده و کشور ما، حتى در مقایسه با برخى از کشورهاى همتراز از رشد نایافتگى علمى تاریخى رنج مى برد، بلکه توانسته است بخشى از عقب افتادگى حاصل از رخوت و بى تدبیرى حاکمان قبل را جبران نماید.
دوران معاصر آموزش عالى
در حدود 150 سال پیش (1852 میلادى) نخستین تلاش سازمان یافته براى ایجاد تحول در نهاد تعلیم و تربیت ایران با تأسیس دارالفنون به نتیجه رسید، چنانکه گفتهاند نخستین آموزگاران دعوت شده براى تدریس در دارالفنون، فرانسوى و اتریشى بودهاند، زبان درسى، زبان فرانسه بوده است و دانش آموزان از یازده سالگى تا هیجده سالگى خود را در آنجا مى گذرانده اند.
در دارالفنون اکثر استادان اولیه خارجى بودند و هر کدام یک نفر مترجم داشتند که اغلب آنها در آن رشته داراى اطلاعات قبلى بودند و در طول سال هاى بعد نیز معلمان خارجى اکثراً توسط شاگردانشان جایگزین شدند. دارالفنون تا اواخر قرن نوزدهم میلادى توسعه فراوان یافت و دولت هم از آن حمایت مى کرد و فارغ التحصیلان آن به مشاغل بالاى کشورى و لشکرى دست مىیافتند و تعدادى از آنان در تکوین جنبش مشروطه نیز نقش داشتند.
از سال 1298 هجرى قمرى با استقلال مدرسه طب از دارالفنون، به تدریج در طول سال‌هاى بعد رشته هاى متعددى از آن جدا شدند (مواردى مانند مدرسه عالى فلاحت، مدرسه تجارت، دارالمعلمان عالى و مدرسه دامپزشکى). از سال 1307 اندیشه ایجاد دانشگاه در کشور مطرح شد و از سال 1310 مطالعات اولیه در این زمینه آغاز شد. در سال 1313 با تصویب قانون تأسیس دانشگاه، دانشگاه تهران تشکیل شد و براى آن تعدادى دانشکده (شامل طب، حقوق و علوم سیاسى و اقتصادى، فنى، ادبیات، علوم معقول و منقول، و علوم) منظور شد. در قانون پیش بینى شده بود، مؤسساتى نظیر دانشسراى عالى نیز به آن ملحق شود و چون دانشگاه داراى محل ثابتى نبود از محل دانشسراى عالى براى ایجاد دانشکده هاى ادبیات و علوم استفاده شد و دانشکده هاى طب و حقوق در محل هاى دیگرى بودند.
تا قبل از تأسیس دانشگاه تهران در ایران چند مدرسه عالى به روش مؤسسات آموزش عالى غربى تأسیس مىشود که تقریباً همه به وزارتخانهها وابسته بودند، چرا که هدف اساساً تربیت نیروى انسانى مورد نیاز دولتى بود. در سال 1300 شمسى مدرسه عالى فلاحت، در 1305 شمسى مدرسه تجارت، در 1310 دارالمعلمین عالى، در 1311 مدرسه دامپزشکى و در سال 1317 هجرى قمرى مدرسه عالى علوم سیاسى تأسیس شد.
پس از تأسیس دانشگاه تهران، در سال 1326 دانشگاه تبریز و سپس در سال 1328 دانشگاه شیراز به وجود آمدند و در سال‌هاى بعد دانشگاه هاى مشهد(1335)، اصفهان (1337)، اهواز (1337)، دانشکده صنعتى پلى تکینک تهران (1338)، دانشگاه ملى ایران (1339) و هنرسراى عالى (1342) به وجود آمد و تعداد مؤسسات آموزش عالى رو به کثرت گذاشت. از سال‌هاى 1340 به بعد به تدریج تعداد زیادى مؤسسات آموزش عالى به شکل وابسته به مؤسسات دولتى و وزارتخانهها و یا وابسته به بخش خصوصى (البته از طریق افراد ذى نفوذ و وابسته به دستگاه حاکم) اغلب تحت عناوینى مانند آموزشگاه عالى، مؤسسه عالى و مدرسه عالى (عنوان دانشکده و دانشگاه کمتر داده مى شد) در کشور تأسیس شدند.
در سال 1313 به موجب قانون مصوب 8 خرداد مجلس شوراى ملى، در دانشگاه تهران، چهار دوره کارشناسى ارشد پیوسته در رشته هاى برق، راه و ساختمان ، معدن و مکانیک به وجود آمد. در سال 1349 حدود 39 دوره کارشناسى ارشد در دانشگاه تهران وجود داشت و تا سال1353، به 67 دوره رسید. اولین فردى که دوره دکترى را به پایان رساند، مرحوم دکتر محمد معین بود که در سال 1321 در رشته زبان و ادبیات فارسى از دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد. دکتر محمد ابراهیم آیتى نیز در سال 1334 موفق به دریافت درجه دکترا شد. تا سال 1334، طول دوره آموزش پزشکى 4 سال بوده و پس از آن به دوره 7 ساله تبدیل شد.
منبع: سایت وزرات علوم، تحقیقات و فناوری
