برنامه ریزی درسی در پارادایم اسلامی و غربی

برنامه ریزی درسی یک موضوع بسیار مهم آموزشی در سطوح مختلف است.  دراینجا برنامه ریزی درسی از دو منظر پارادایم غربی و اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. در این متن ابتدا آموزش در پارادایم غربی بیان شده است که شامل چیستی آموزش، الگوی برنامه ریزی درسی، عناصر برنامه درسی می گردد.  و سپس با نگاهی اسلامی به برنامه درسی نگاه شده است. 

آموزش در پارادایم غربی 

آموزش چیست؟

آموزش یک فرایندی است که طی آن مخاطبی انسانی در سه حوزه زیر تغیر رو به جلویی را طی می کند.  مهم ترین حوزه همان رفتار است چون تغییر رفتار نشانه ی بسیار خوبی برای تغییر بینش و گرایش است. البته این به شرطی است که شرایط فاعل بالقصد موجود باشد.

1-    بینش[1]

2-    گرایش

3-    رفتار

برنامه ریزی درسی شامل دو بخش اصلی است. 1-الگوی برنامه ریزی درسی 2-عناصر برنامه ریزی درسی

1-   الگوی برنامه ریزی:

نوع نگاه و منطق محوری برنامه ریزی را مشخص می کند. مهم ترین الگو هابرنامه ریزی درسی  شامل سه الگوی زیر است.

§        الگوی موضوع محور: یک موضوع مشخص و با یک روال مشخص شده از قبل به فراگیران ارائه می گردد.

§        الگوی فراگیر محور: دراین الگو آموزش انفرادی تر است و بر نیازها و ویژگی های فراگیران توجه می گردد.

§        الگوی جامعه محور: طبق نیاز های زندگی اجتماعی و با هدف تربیت کسانی که بتوانند مسائل اجتماعی را حل کنند، برنامه ی درسی تنظیم می گردد.

2-   عناصر برنامه درسی:

1.      هدف: چه تغییراتی(با تاکید بر بعد رفتار) قرار است برای فراگیرندگان ایجاد شود؟

2.      بعد محتوایی : حقایق، مفاهیم، اصول، نظریه ها و... که قرار است آموزش داده شود، چیستند؟

3.      راهبردهای یاددهی – یادگیری: با چه شیوه و روشی باید محتوا را آموزش داد؟

4.      منابع و مواد: منابع درسی شامل کتاب، فیلم، داستان و...چه ها هستند؟

5.      فعالیت های یادگیری فراگیران: چه فعالیت ها و تکالیفی متوجه فراگیران است؟

6.      زمان: این آموزش در چه مقطع زمانی انجام می گیرد؟

7.        مکان وفضای آموزش: چه امکانات آموزشی لازم داریم که متناسب با محتوا و روش و ویژگی های فراگیران

باشد.

8.      گروه بندی فراگیران: گروه های علمی داخل برنامه به چه نحوی انتخاب و راهبری می شوند؟

9.      ارزشیابی: بعد از اجرای برنامه ملاحظه می کنیم که آیا 8 بعد دیگر بخصوص بعد اهداف و نیاز ها متحقق شد یا خیر؟ چرا؟

---

[1] - معمولا ما در مسیر طراحی نظام آموزشی در بعد محتوایی و مرحله بینش توقف می کنیم 

 پاردایم اسلامی آموزش؛

برنامه ریزی درسی به معنای برنامه ریزی از بیرون برای آن چیزی که انسان باید یاد بگیرد در پارادایم اسلامی معنا ندارد بلکه انسان ، استاتید او، علوم موجود، نگاه نافعیت بلند مدت علم برنامه درسی را شکل می دهد. مسئولیت برنامه ریزی درسی با خود انسان است ولی این به معنی نادیده گرفتن تجربه ی برنامه ای سایر افراد و مشورت با اساتید و...نیست بلکه آنها معد هستند.

 سازمان های تعلیمی وظیفه شان فراهم سازی شرایطی است که شخص بتواند گمشده خود را در علم بیابید و برای آن برنامه ریزی کند. نقش سازمان های تعلیمی نقش ستادی،حمایتی و نظارتی است.  مستند سازی این فرایند که توسط طلاب علم در طول زمان انجام می گیرد، باعث انباشت دانشی می گردد که برنامه ریزی های درسی اسلامی نام خواهد گرفت و راهنمای طلاب دیگر خواهد بود. برنامه درسی نهادی شده، برنامه معمول طلاب را شکل می دهد البته جای خلاقیت و تغییرات از ابتدا باز و در نظر گرفته شده است. 

مهم ترین اصول آموزش اسلامی؛ 

1- رشد شخصی است و رشد دو نفر از نظر مسیر و کیفیت نفسانی یکسان نیست. 

2- انسان بهترین سیستمی است که میتواند انسان را رشد دهد. 

3- هدف علم آموزی کشف حقیقت است ولی نیت آن کاربست است. 

4- مساله هر شخص است  که تعیین می کند چه را و به چه نحو یاد بگیرد. 

5- ملاک در علم آموزی کمیت علوم یادگرفته نیست بلکه علوم نهادینه شده به وسیله فکر است. 

6- اصل بر درگیری دانشجو در رشد خود است و سایر عوامل کمک کننده هستند نه اینکه درگیری دانشجو با فرایند برنامه ریزی علمی یک عامل کمک کننده تلقی گردد. 

7- نظام ارزشی سیستم آموزشی حداقلی و کلی است و البته مخاطی سیستم آنها را قبول دارد.  مثلا ارزش مرجعیت علمی، ایمان و باور به نظام ارزشی از طرف سیستم و نظام دانشگاه انجام می گیرد. این تنها بعد رسمی آموزش است. 

ابعاد نه گانه در پارادایم اسلامی؛

1. هدف: چه نیاز و هدفی دارم؟ آیا هدف معقول و مطلوب است؟  

2. بعد محتوایی : معمولا در این باره چه محتوایی آموزش داده شده است؟ آیا این محتوا معقول و مطلوب است؟ 

3. راهبردهای یاددهی – یادگیری: معمولا با چه راهبردهایی مطالعه شده است؟ کدام برای من مناسب است؟ 

4. منابع و مواد: معمولا منابع و مواد درسی چه بوده است؟ کدام برای من مناسب است؟ 

5. فعالیت های یادگیری فراگیران: معولا فعالیت های یادگیری مناسب چه بوده است؟ کدام را بنده برای خود برمی گزینم؟ 

6. زمان: حداقل و حداکثر زمان مورد نیاز چقدر است؟ چقدر زمان برای بنده مناسب است؟ 

7.  مکان وفضای آموزش: چه امکانات آموزشی لازم داریم که متناسب با محتوا و روش و ویژگی های فراگیران 

باشد؟ 

8. گروه بندی فراگیران: گروه های علمی داخل برنامه به چه نحوی انتخاب و راهبری می شوند؟ بهترین هم مباحثه ای ها برای بنده کدام اند؟ 

9. ارزشیابی:آیا من رشد کردم ؟ آیا می توانم دیگران را نسبت به توانایی ها و یادگیری خودم مطمئن کنم؟        

 

یادگیری فرد محور	یادگیری استاد محور
افراد(دانشجویان) در طراحی یادگیری خود ، تعامل با استادان و دانشجویان ، تحقیق و ارزیلبی مسولیت و نقش فعال دارند .	افراد ( دانشجویان )  اغلب منفعل هستند و در محل کلاس می نشینند و نقشی در طراحی یاد گیری ندارند .
افراد درباره چگونگی یادگیری و محتوی مطالب قدرت انتخاب  دارند	اکثر تصمیمات توسط استاد گرفته می شود .
تاکید روی یادگیری درهم تنیده و در خلال برنامه درسی است .	تاکید فقط روی یادگیری موضوع مورد بحث است .
تاکید روی فعالیت های پژوهشی است .	تاکید بر دریافت اطلاعات است .
استاد به عنوان مربی ، مشاور و راهنما ، تسهیل کننده یادگیری محسوب می شود .	استاد به منزله فرد توزیع کننده و مجرب دانش وکنترل کننده فعالیت هاست .
تاکید بر انگیزش درونی و ذاتی ( علایق ، دغدغه ها و مسولیت) است	تاکید  بر انگیزش بیرونی ( نمرات ، تمجید استاد از دانشجو و ...) است
تمرکز بر یادگیری همکارانه است	یادگیری به صورت انفرادی و رقابت بین دانشجویان است.
زمان یادگیری متغییر و متناسب با استاد و دانشجو تنظیم می گردد.	زمان ثابت و با قابلیت انعطاف کمی وجود دارد.
مکان یادگیری همه جا می تواند باشد.	یادگیری به محل های ثابتی محدود می گردد.
انعطاف پذیری بیشتری در یادگیری و یاد دهی وجود دارد	نظم و ترتیب طراحی شده ، نسبتا غیر قابل انعطاف است.
انعطاف پذیری بیشتری در ارزیابی با حرکت به سمت متداول کردن خود ارزیابی مشاهده می شود.	برداشتن چشم انداز کوتاه مدت و تکمیل تکلیف و یادگیری برای امتحان تاکید می شود

---

[1] - معمولا ما در مسیر طراحی نظام آموزشی در بعد محتوایی و مرحله بینش توقف می کنیم